Վարդգես Պետրոսյան ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ
Ինչու են շուտ մեռնում ծաղիկները:
…Ես հիշում եմ իմ կյանքի վերջին օրերը, որ նման չէին ոչ մի անցած օրվա: Աշխարհի համար ես շատ երջանիկ էի. եղբայրներ, քույր ունեի, ընտանիք,երեխա, որ զանգակ էր ու առվի խշշոց: Ուրիշ էլ ի՞նչ էր հարկավոր երջանկության համար: Բայց երևի հարկավոր էր, քանի որ ես երջանիկ չէի: Ու հանկարծ իմ կյանքի մեջ լցվեց նա: Պատահե՞լ է, որ ամառվա շոգին, երբ արևից ու երազներից թմրած՝ կանգնած եք եղել, կատակասեր մեկը սառը ջուր է լցել ձեր ծոծրակին: Առաջին պահ վեր եք թռել, երևի նույնիսկ կշտամբել եք այդ անողին, իսկ հետո հանկարծ զգացել եք, որ հենց դրա համար էիք կանգնած արևի տակ, գուցե ամբողջ կյանքում դրա համար էիք կանգնած: Նա այդպես լցվեց իմ կյանքի մեջ՝ խելագար ու զարմանալի, ոչինչ չպահանջող և անզգույշ: Ես հիմա չեմ հիշում՝ գեղեցի՞կ էր նա արդյոք: Նրա աչքերի մեջ կար հարցական մի տխրություն, մի քիչ երկինք և մի քիչ խշշոց: Ինձ թվում էր այդ աչքերն անընդհատ նայում էին կյանքին ու հարցնում՝ ինչո՞ւ…Նա եկավ առանց հարցնելու, փաթաթվեց իմ օրերին՝ ինչպես խաղողի վազն է բարձրանում փայտե հենակների վրա, և ինձ համար կախեց իր ջահելության ողկույզները՝ բոլորը, ինչ ուներ: Եվ ոչինչ չպահանջեց: Ոչինչ: Ես մինչև վերջն էլ չկարողացա այնպես անել, որ նա հավատա, թե ես էլ իրեն եմ սիրում: Այն ժամանակ երևի ես էլ չէի հավատում, քանի որ ամեն րոպե հիշում էի. ես իրավունք չունեմ նրան սիրելու: Եվ գուցե դրա համար, երբ նա իմ ոտքերի տակ էր դնում իր ամբողջ կյանքը,ես նայում էի ժամացույցիս, նա ինձ էր բերում իր ջահելության ամբողջ մերկությունը, իսկ ես փակում էի վարագույրներն ու հանգցնում լույսը: Ես նրա հետ երբեք դուրս չեկա փողոց, և աշխարհն այդպես էլ չիմացավ, որ ես վերջապես երջանիկ եմ: Մեր սերը նման էր խարույկի, որ մենք ծածկել էինք ուզում ձեռքերի ափերով, թեպետ կրակը թեժ էր ու անդիմադրելի:
Բայց շատ է երկարում իմ սկիզբը:
Իմ մեռնելուց առաջ ես հիվանդ էի: Ամբողջ օրը ինձ մոտ էին մայրս, եղբայրներս, կինս՝ տխուր ու գունատված, թեպետ վերջին օրերին մենք արդեն չէինք հասկանում ու ճանաչում իրար: Չկար նա՛ միայն, որին ամենից շատ էի սպասում ու սիրում: Նա չէր կարող գալ մեր տուն: Եղբայրներս գիտեին, որ ես կմեռնեմ, բժիշկն ասել էր. նրանք հավատում էին, երևի նաև սպասում՝ տխուր և հաշտված: Միայն մայրս չէր հավատում, բայց ոչ թե նրա համար, որ չգիտեր բժիշկի ասածը…
Ավելի լավ է պատմեմ իմ վերջին օրվա մասին: Ես գիտեի արդեն, որ մեռնելու եմ հենց այդ օրը: Դրա համար էլ ուզում էի ծիծաղել, երբ բժիշկը փորձում էր սրսկել, շոշափում էր ստամոքսս, իսկ հետո էլ դեղ գրեց. «Մի շաբաթ շարունակ՝ օրը երկու անգամ կխմեցնեք»: Ես չէի մեղադրում նրան՝ այդ հանգիստ, տաք ձեռքերով մարդուն. նա ուղղակի չէր հասկանում ինձ, և ոչ մի բժիշկ չի հասկանում, որ մարդիկ մեռնում են միայն այն ժամանակ, երբ հոգնում են: Իսկ մեկը կարող է հոգնել տասնութ, իսկ մյուսը՝ յոթանասուն տարեկանում: Ես հոգնել էի: Բայց տխուր չէի: Իմ աչքերի առաջ գրապահարանս էր, բայց ես չէի մտածում, որ այդ գրքերին այլևս չեն դիպչի իմ մատները: Ես գիտեի,որ ինչ-որ մատներ կդիպչեն, իսկ գրքերի համար միևնույնն է: Գրքերը մի քիչ նման են բամբասասեր մարդկանց. նրանք իրենց գաղտնիքներն ասում են ամենքին, ուրեմն ուրիշին էլ կասեն: Ես տխրությամբ էի նայում միայն իմ լուսամուտի տակ խշշաղոց ակացին և երկնքին, որ երևում էր հեռվից: Ես կուզենայի ինձ հետ այնտեղ՝ հողի տակ տանել միայն մի քիչ խշշոց ու մի շերտ երկինք: Բայց գիտեի,որ դա անհնար է:
— Ես գնամ ծխախոտ վերցնեմ, — հանկարծ լսեցի մեծ եղբորս ձայնը, որը, ես գիտեի, չի ծխում:
Նա կամ գնում էր մեր մտերիմներին հեռագիր տալու, կամ էլ չէր ուզում տեսնել, թե ինչպես եմ մեռնում: Ես հասկացա նրան և հայացքով հրաժեշտ տվի, որովհետև մենք այլևս չէինք հանդիպելու այս աշխարհում: Նա դուրս գնաց: Ես կնոջս ասացի, որ տնից տանի երեխային՝ մի քիչ օդ շնչելու: — Կտանեմ, — լսեցի ես ու տեսա,որ նա վերջին անգամ էլ չհասկացավ ինձ ու չիմացավ, որ այլևս երբեք չի լսի իմ ձայնը: Ես մորս էլ ինչ-որ բան ասացի, բայց նա չգնաց: Ես շատ տխրեցի դրա համար ու դանդաղ փակեցի աչքերս: Որքան անցավ, չեմ հիշում,միայն հանկարծ լսեցի մորս աղեկտուր ճիչը ու իմացա,որ արդեն մեռել եմ: Փակ կոպերիս արանքից ես տեսա,թե ինչպես ներս ընկան բոլորը, ինչպես դուրս տարան մորս, որն առաջինն զգաց իմ մահը, թեպետ միակն էր, որ չէր հավատում:
Հետո ամեն ինչ եղավ այնպես, ինչպես լինում է:
Երկու օր շարունակ իմ շուրջը մարդիկ էին, և ես տեսա իմ շատ ծանոթների, որոնց տարիներով չէի տեսել: Նրանք լալիս էին կամ կանգնում մռայլ ու լուռ,հետո գնում: Պատահում էր՝ ես հոգնում էի այդ ձայներից կամ լռությունից, ուզում էի խնդրել,որ խոսեն կամ լռեն, բայց այնպես անդորր էր իմ ներսում, որ ես չէի բացում աչքերս: Ես սկսեցի զարմանքով նայել մարդկանց, որոնցից շատերին, թվում էր, լավ էի ճանաչում: Նրանք չգիտեին, որ ես նայում եմ ու դրա համար չէին ձևանում: Ես հիշում էի, թե ինչ էի մտածում նրանց մասին, երբ ապրում էի, ու ճիշտն ասած՝ երբեմն ամաչում էի անցած մտքերի ու կարծիքների համար: Բայց ամենից շատ այդ չէր ինձ զբաղեցնողը. ես ամեն օր որոնում էի նրան, որը չէր գալիս: Ես գիտեի, որ նա չէր կարող գալ ու անշշուկ կանգնել իմ գլխավերևում, ինչպես ուրիշները, ես գիտեի, որ հենց նա ներս մտներ, ամենքը կիմանային: Ես շատ էի կարոտել նրան, շատ էի սպասում, ուզում եի նույնիսկ խնդրել մորս, որ կանչի, բայց շատ էի հոգնած և դրա համար չէի կարողանում բացել աչքերս: Շատ էի հոգնած, և հետո՝ առաջին անգամն էր, որ հանգիստ կարող էի մտածել նրա մասին, իմանալով, որ ոչ ոք չի խանգարի՝ ոչ հեռախոսի զանգով, ոչ հայացքով, ոչ սիրով, ոչ ատելությամբ: Ես նրա մասին էի մտածում նաև այն ժամանակ, երբ ինձ տանում էին ձեռքերի վրա՝ իմ փողոցով, որտեղ ես մեծացել էի, սիրել, հոգնել: Փողոցում լիքը արև կար, բայց առաջին անգամ զգացի, որ չեմ շոգում և ուզում եմ, որ ավելի արև լինի, ավելի մեծ, ավելի տաք: Ես նայում էի իմ փողոցին. տրամվայները, մեքենաները, մարդիկ կանգնել էին ինչ-որ տխրությամբ, որից իմ սիրտը հոգնել էր: Ես չէի ուզում, որ մարդիկ տխրեն նաև իմ պատճառով և դրա համար բոլորովին էլ վատ չզգացի, երբ ծառի տակ տեսա մի տղայի ու մի աղջկա՝ իրար բռնած, ժպտալով իրար աչքերի մեջ նայելիս: Սկզբում ինձ թվաց, թե նրանք դեռ չեն նկատել իմ թափորը, բայց հետո աղջիկը նայեց ուղիղ դեպի ինձ ու նորից ժպտաց: Տղան էլ նայեց՝ բարի, ուրախ աչքերով: Ես էլ ուզեցի ժպտալ, նույնիսկ ձեռքով անել, բայց շատ էի հոգնած և հետո՝ եթե բարձրացնեի ձեռքս, ծաղիկները կթափվեին ներքև: Հետո մենք մտանք գերեզմանոց և այդտեղ էր, որ տեսա նրան: Տեսա ու ժպտացի. այսինքն, այդ ժպիտը միշտ էլ կար իմ դեմքին, քանի որ վերջին րոպեին ես նրա մասին էի մտածել: Իմ փակ կոպերի արանքից, երկու օր շարունակ, ես տեսնում էի, որ ոչ ոք չի հասկանում այդ ժպիտը, ոմանք էլ նայում են տարօրինակ ու զարմացած: Բայց գերեզմանի մոտ նա հասկացավ, նույնիսկ տեսա, որ ժպիտով պատասխանեց ինձ: Հետո նրան ծածկեցին իմ հարազատները, իմ մտերիմները, ու ես հիշեցի մեր վերջին գիշերը… Մենք քայլում էինք մութի միջով. միայն մութի մեջ մենք կարող էինք սիրել բաց աշխարհում, դրա համար էլ ատում էինք ոչ միայն էլեկտրական լույսերը, այլև աստղերը, երբ նրանք չափից դուրս վառ էին լինում: Մենք քայլում էինք մութի միջով, և նա ուզում էր, որ ասեի, թե աշխարհում ամենից շատ սիրում եմ իրեն: Ես լուռ էի, ես երևի զգում էի արդեն,որ հոգնել եմ՝ չասելուց այդ նախադասությունը, որ կուզենայի գոռալ բոլոր բարձրախոսների ձայնով: Հոգնել էի այս մթությունից, լույսերից, ամեն ինչից, իսկ նա սպասում էր: Եվ հետո,արդեն հողի տակ, շատ ափսոսացի, որ նրան չեմ ասել այն բառերը, որ նրանն էին, բայց ուշ էր արդեն:
Մինչ ես մտածում էի մեր վերջին գիշերի մասին, ինձ արդեն ներքև էին իջեցնում: Իմ հարազատների ոտքերի արանքից ես նրան տեսա վերջին անգամ ու լսեցի նրա հայացքը. — Գա՞մ, — ասում էր նա: — Գա՞մ, — այդպես էի լսում նրա ձայնը խոսափողի մեջ այն ժամանակ: Այդ վերջին վայրկյանին ես զգացի, որ բավական է գլխով անեմ, և նա կգա, բայց նա ընդամենը քսանմեկ տարեկան էր,և ես նրան պատասխանեցի. — Մնա: Նա այդ անգամ էլ լսեց իմ հայացքը,լսեց անմռունչ՝ ինչպես միշտ: Հետո նրան ծածկեցին իմ հայացքից,հետո տեսա,որ արդեն ներքևում եմ, հետո լսեցի քարերի ու հողի ծանոթ աղմուկը: Հետո այլևս ոչինչ չլսեցի. մնաց միայն ծաղիկների խիտ բույրը, որ քարացավ իմ ու հողի արանքում, հետո ես թմրեցի նրա մասին մտածելով. աշխատեցի հիշել ամսաթիվն ու օրը, բայց միայն մեկ-երկու շաբաթ կարողացա շարունակել օրացույցը:
Այդպես անցան օրեր, ամիսներ, երևի տարիներ: Ու ես հիշեցի այն խոսքերը, որ չասացի նրան, աշխարհին ու դրա համար էլ սկսեցի հողի տակ մրմնջալ ուշացած այս խոստովանությունը: Ես սկսեցի ապրել չասված այդ խոսքերով ու ամեն օր ուզեցի հիշել՝ ինչքան տևեց մեր սերը. մի քանի… ես չհիշեցի թե ինչ՝ ամի՞ս,օ՞ր,տարի՞…
Ու մի օր ես նորից տեսա երկինքը, մեր գերեզմանոցը քանդել էին և նրա տեղում այգի էր՝ խոտեր, ծաղիկներ: Ես ծաղիկ էի: Ես հրճվանքով նայեցի շուրջս, ուրախանալով, որ կգտնեմ նրան և կտամ այս խոսքերը, որ իրենն էին…Բայց նա չկար. իմ շուրջն ուրիշ ծաղիկներ էին, որոնց չէի ճանաչում: հասկացա,որ երևի մի ամբողջ հարյուր տարի մնացել եմ հողի տակ, և նա էլ, երևի, հիմա կամ ծաղիկ է, խոտ կամ մի բուռ ցորեն, ո՞վ գիտի, աշխարհի ո՞ր դաշտերում… Ես պատրաստ էի նրան գտնելու համար ման գալ ամբողջ երկրագունդը, բայց ես միայն ծաղիկ էի և իսկույն մեռա, երբ փորձում էի ոտքերս հանել հողից: Մեռա վերջին անգամ: Ու երբ նորից դարձա հող, այդ պահին միայն հասկացա, թե ինչու են շուտ մեռնում ծաղիկները: Բոլոր ծաղիկներն էլ երևի ինչ-որ մարդիկ են, որոնք հողից դուրս գալով փնտրում են մեկին որովհետև չեն գտնում, մեռնում են շուտով, մեռնում են վերջին անգամ: Ու ես հասկացա, որ աշխարհում ոչինչ չես գտնի երկրորդ անգամ և դրա համար ուզեցի գոռալ իմ ծաղկային ամբողջ ձայնով «Մի՛ կորցրեք,մարդի՛կ»:
Տգեղ աղջիկներ չկան:
— Հիմա արդեն հիշեցի,- ասացի ես,- դե մենք միասին մի անգամ ենք հանդիպել, այն էլ՝ հեռախոսով: Իսկ նամակը, իհարկե, չեմ մոռացել, թեպետ չորս տարի է անցել:
— Չորս ու կես,- ուղղեց աղջիկը,- երևի ձեր կյանքում շատ բան է փոխվել:
— Հեռախոսի համա՞րը: Փոխվել է:- Հետո ինչ ասել:- Իսկ ձեր կյանքո՞ւմ:
— Նույնն է, համարյա նույնը: Իսկ հեռախոսի համար հիմա էլ չունեմ:
Ուրիշ ի՞նչ կարելի է ասել: Ես փորձեցի վերհիշել աղջկա նամակը, որ նա գրել էր տարիներ առաջ: Տխուր, անսովոր մի պատմություն էր, սիրո պատմություն, այդքանը մտաբերեցի, բայց մեջս մանրամասներ չարթնացան: Իմ լռությունը երևի երկարեց:
— Չգիտեմ ինչու զանգահարեցի, — ասաց աղջիկը:
Երևի նեղսրտեց, որ ոչինչ չեմ հարցնում:
— Որտեղի՞ց եք զանգահարում,- ի վերջո ասացի:
— Ընկերուհիս տանը չէ,- մի պահ լռեց,- նոր գնաց կաթի: Ես էլ հանկարծ մտածեցի զանգահարել: Ձեր նոր հեռախոսը երեկ եմ պարզել:
— Չե՞ք ամուսնացել,- ինչ հիմար հարց:
Նա ծիծաղեց, ինձ թվաց՝ դառը ծիծաղ էր:
— Մի գիտնական էր ուզում: Քսան տարով մեծ է:- Ասաց:
— Եվ ի՞նչ…
— Շատ խելոք մարդ է:
— Դե, եթե խելոք է…
— Խելո՞ք… Այդ դեպքում ավելի լավ չի՞ ամուսնանալ, ասենք, հաշվիչ մեքենայի հետ կամ հանրային գրադարանի:
Ես ծիծաղեցի: Իսկ նա փոքր-ինչ լռելուց հետո ասաց.
— Ես դեռ սիրում եմ նրան:
— Ո՞ւմ,- հետո հանկարծ մտաբերեցի. իհարկե, նրա մասին է խոսքը: Բայց մի՞թե,- ո՞ւմ…
— Տեսնում եմ, որ նամակս մոռացել եք:
— Չէ, ինչ եք ասում, ես նույնիսկ պահում եմ ձեր նամակը, թղթերիս մեջ է:
Նա դարձյալ լռեց:
— Ես վերջերս ձեր պատմվածքներից մեկը կարդացի,- ի վերջո ասաց նա, մի տող հետաքրքիր թվաց: Հերոսներից մեկն ասում է, թե իր կարծիքով տգեղ աղջիկներ չկան: Դուք է՞լ նույն մտքին եք:
— Իհարկե,- ինչ լավ էր, որ նամակն, այնուամենայնիվ, արթնացավ իմ մեջ. այո, ինձ հետ խոսող աղջիկը գեղեցիկ չէ, նա ինքն էր գրել, հիշեցի, դա դառը և տխուր նամակ էր,- ես կարծում եմ…
— Այդ դեպքում, խնդրում եմ, գրեք այդ մասին:
— Չէ՞ որ գրել եմ, ինքներդ հիշեցիք:
— Չէ, միայն այդ մասին, վերնագիրն էլ այդպես դրեք, խնդրում եմ: Գտեք իմ նամակը, եթե չեք կորցրել, նորից կարդացեք: Ես էլի կզանգահարեմ:
Եվ դրեց խոսափողը:
Ես քրքրեցի թղթերս և նամակը գտա: Ահա այն բառացի.
«…ես ուսանողուհի եմ, լրացել է քսանմեկս: Մի շաբաթ առաջ դիմակահանդես էինք կազմակերպել, սրճարանում: Հրավիրել էինք տարբեր տեղերից: Ամենքս դիմակներով էինք, նույնիսկ մեր կուրսեցիներին անհնար էր տարբերել: Շատ ուրախ էր: Ինձ պարի հրավիրեց մի երիտասարդ: Նա ևս դիմակով էր: Ասաց, որ մեր ինստիտուտից չէ: Հրավիրեց նաև երկրորդ պարին: Ինչ կարելի է խոսել պարի ժամանակ: Ես անունս և կուրսս չասացի: Ողջ երեկո նա ինձնից չհեռացավ: Միայն հինգ րոպեով դուրս եկավ և վերադարձավ մի փունջ ծաղիկ ձեռքին: Ոչ մի տղա դեռ ծաղիկ չէր նվիրել: Երևի ծիծաղելի խոստովանություն է: Երևի: Դե, տղաները ծաղիկ նվիրում են միայն գեղեցիկ աղջիկներին: Ես տեսա, որ նա հևում է, երևի վազել էր: Հետո մենք նորից պարեցինք: Նա ինձ սուրճ հյուրասիրեց, մի-մի բաժակ գինի խմեցինք: Կարմիր գինի էր: Գլուխս պտտվում էր երջանկությունից: Կծիծաղեք երևի: Ինչ լավ է, որ մարդիկ դիմակահանդես են հնարել. չէ՞ որ եթե նա ինձ առանց դիմակ տեսներ, հազիվ թե հրավիրեր պարի կամ ծաղիկ նվիրեր: Նրա դիմակը միայն աչքերն էր ծածկում, թխահեր էր: Խոսեցինք, հիմա չեմ կարող ասել ինչի մասին: Նա նորից հարցրեց անունս, ասաց, որ տուն կուղեկցի: Ես նրան ուրիշ անուն ասացի, հետո խաբեցի, թե քրոջս հետ եմ և շատ մոտիկ եմ ապրում: Հետոէլի խոսեցինք, նա շատ բան պատմեց իր մասին: Երկրաբան էր, այս տարի ավարտի: Պայմանավորվեցինք, որ կհանդիպենք հաջորդ օրը, երեկոյան: Իհարկե, առանց դիմակների, ծիծաղեց նա, իսկ ես տխրեցի: Պայմանավորվեցինք. Ես ասացի, որ կհագնեմ բաց կապույտ զգեստ և ձեռքիս հովանոց կլինի:
Ամբողջ ես մտածում էի նրա մասին, առավոտյան նույնպես: Կարող եք թեթևամտություն համարել: Չեմ վիճի, բայց չէ՞ որ ասում են, որ կա նաև սեր՝ առաջին հայացքից: Մի խոսքով, երեկոյան ես գնացի պայմանավորված սրճարանը: Գնացի նույնիսկ կես ժամ շուտ, անհամբեր էի: Հագել էի բաց կապույտ շորս, բայց հովանոց չէի վերցրել: Նստեցի երրորդ սեղանին (ինչպես պայմանավորվել էին): Նա եկավ ճիշտ ժամին, հենց երևաց դռների մոտ, ճանաչեցի: Հայացքով նա որոնեց-գտավ երրորդ սեղանը, ուշադիր քննախույզ նայեց ինձ: Նա շատ գեղեցիկ աչքեր ուներ: Սեղանին չմոտեցավ, այսինքն՝ իմ սեղանին: Ուրիշ տեղ նստեց, անընդհատ մուտքին նայելով նստեց մի ժամի չափ: Մեկ-երկու անգամ նայեց ինձ, բայց շատ թեթև, մի ակնթարթ: Ես ամեն ինչ հասկացա, սիրտս նվաց ցավից: Հետո նա գնաց: Ուզեցի վեր կենալ, վազել նրա հետևից: Չկարողացա: Ճի՞շտ արեցի: Չգիտեմ, բայց ի՞նչ անեի: Ես հասկացա. նա ուրիշ դեմք էր որոնում, իսկ ես գեղեցիկ չէի: Ես չեմ հավատում գրքերին, այսպես կոչված հոգեկան սիրուն: Եթե աղջիկը գեղեցիկ չէ, ո՞ւմ է նա հարկավոր… Վերջ: Դրա համար էլ ուզում եմ հարցնել ձեզ. ո՞ւմ է պետք ձեր թերթի սկսած տաղտկալի խոսակցությունը սիրո, մտերմության մասին: Եթե գեղեցիկ լինեի, առանց ձեր խորհուրդների էլ կգտնեի նրան (ավելի ճիշտ՝ նա կգտներ ինձ), եթե գեղեցիկ չեմ, ինչո՞վ դուք պիտի օգնեք: Բայց տխուր եմ, մի շաբաթ է տեղ չեմ գտնում այս մեծ, անհասկանալի աշխարհում: Սիրում եմ նրան: Ինչո՞ւ, ո՞ր իրավունքով: Անիծում եմ ինձ, որ տգեղ եմ, ատելությամբ եմ նայում բոլոր գեղեցիկ աղջիկներին, նույնիսկ քրոջս, որին ամեն օր հազար տղա է զանգ տալիս: Ասացեք, ի՞նչ անեմ, և ինչո՞ւ են ծնողները տգեղ աղջիկներ լույս աշխարհ բերում…»:
Ահա և բոլորը:
Երկրորդ օրը նա ինձ կրկին զանգահարեց:
— Կարդացի՞ք:
— Կարդացի:
— Եվ ի՞նչ:
— Պատմեք ինձ շարունակությունը:
— Շարունակություն չի եղել:
— Կարծում եմ՝ եղել է, թե չէ՝ ինչո՞ւ զանգահարեցիք:
— Դե ես ասացի, ձեր պատմվածքը…
— Միայն դա չէ: Միայն դա չէ: Երևի նորի՞ց եք հանդիպել:
Մի քանի վայրկյան աղջիկը լուռ էր, հետո ասաց.
— Հանդիպել եմ:
— Որտե՞ղ, ինչպե՞ս…
— Մի տարի առաջ ես ավարտեցի: Աշխատանքի նշանակեցին Սևանի ափին: Ո՞ր գյուղում, կարևոր չէ: Երևի գիտեք, որ կողմերում ոսկի են հայտնաբերել: Մի օր մեր ուսմասվարն ասաց, որ մի քանի երկրաբանի հրավիրել է դպրոց, որ երեխաներին պատմեն ոսկու մասին: Եկան: Եվ հանկարծ տեսնեմ՝ նա էլ: Ես չէի կարող սխալվել: Հետո, զրույցի ժամանակ հարցրի՝ երբ է ավարտել, հարցրի անունը: Նա էր:
— Հասկանում եմ,- չգիտես ինչու ասացի ես:
— Ահա և շարունակությունը, այսինքն՝ վերջը,- ասաց նա ու լռեց:
Ես ինչ կարող էի ասել: Ոչինչ: Մխիթարության կարիք չէ, որ նա ուներ: Եվ հետո՝ րոպե է լինում, որ մարդ մոռանում է անգամ ամենաառօրյա բառը, խոսքը, իսկ այդ պահին հարկավոր էր շատ խորունկ բառեր գտնել, որ ճշմարիտ լինեին, որ նա հավատար: Բայց իմ ներսում ոչինչ չկար, բացի տարօրինակ մի տխրությունից, հանկարծ այդ աղջկա վիշտը դառավ իմ սեփականը, սիրո նրա կարոտը՝ իմը, բայց ի՞նչ կարող էի ես անել: Անիծեցի չարաբաստիկ իմ պատմվածքը, իմ գրած թեթև-աննյութ տողը, թե տգեղ աղջիկներ չկան, թե գեղեցիկ են նրանք, ում սիրում են: Հիշեցի ուրիշ գրողների համանման տողեր. ինչ հեշտ է թղթին տալ որևէ միտք, որ չես ապրել ինքդ, որ քեզ պարզապես հնարավոր ու գեղեցիկ է թվում: Բայց ահա հեռախոսաթելի այն կողմում կենդանի մի կյանք է, մի լավ աղջիկ, որ պատասխան է ուզում:
— Դուք ինձ էլի կզանգահարեք՞,- ի վերջո հարցրի ես:
— Ես վաղը գյուղ եմ վերադառնում: Եվ հետո՝ ի՞նչ կարիք կա:
Մենք իրար ցտեսություն ասացինք:
Ես չգիտեմ, երբևէ նորից կզանգահարի՞ նա ինձ կամ կհանդիպե՞նք: Երևի չի զանգահարի: Բայց այս քանի օրը ես մտածում եմ նրա ասածների, նրա նամակի մասին: Հիմա, երբ փողոց եմ դուրս գալիս, նայում եմ այն աղջիկներին, որոնք այնքան էլ գեղեցիկ չեն: Հանկարծ հիշել եմ իմ մի ծանոթուհու ասածը. «Երբ թատրոն եմ գնում, վերցնում եմ առաջին կարգի տոմս: Ինձ չեն տեսնում և ես չեմ տեսնում ուրիշներին»: Երկու տարի առաջ լսած խոսք էր, ու ես հանկարծ անդրադարձա, որ նա՝ այդ իմ ծանոթուհին էլ գեղեցիկ չէ: Տարօրինակ ձևով ես սկսեցի նկատել մենակ զբոսնող, թատրոնում կամ կինոյում մենակ նստած աղջիկներին. մեծ մասամբ նրանք գեղեցիկ չէին: Ինձ լրջորեն սկսեց հալածել այն միտքը, թե նրանք ամենքը մի դիմակահանդես են ապրել և զսպված մի սեր ունեն իրենց հոգիների թաքուն, ամենաթաքուն ծալքերում:
Ես նամակի աղջկա մասին էի մտածում նաև մի քանի օր առաջ, երբ մեր գյուղում էի, ձորում: Երբ ձոր էի իջնում, իմ ազգականուհին ասաց. «Զարմանում եմ, ի՞նչ կա հիմա ձորում, որ գնում ես»: Ես նրան շատ կոպիտ պատասխանեցի. «Ոչինչ չկա, եթե ձորին նայես անասնաբույժի աչքերով, առհասարակ աշխարհում ոչինչ չկա, եթե աշխարհին էլ նայես իբրև անասնաբույժ»: Ազգականուհիս անասնաբույժ է, թեպետ տվյալ դեպքում խոսքը մասնագիտությանը չէ, որ վերաբերում էր: Ձորում աշուն էր, նույն խշշոցը, որ ես լսում էի քսան տարի առաջ: Ոտքերիս տակ տերևների դեղին փափկությունն էր, և ես հանկարծ խղճացի տերևներին: Ինչ լավ է, որ նրանք չեն զգացել իրենց մահը, չեն զգում, որ ես հիմա տրորում եմ իրենց մարմինը: Բայց քիչ առաջ, ձոր իջնելուց առաջ էր, որ աղջիկս ասաց. «Այգում պառկել էի չորացած տերևների վրա, մեկ էլ տեսնեմ տերևներն ինձ բան են ասում: Գիտե՞ս ինչ. ասում են՝ ինչ լավ է, որ դու պառկել ես մեզ վրա, մրսում էինք, տաքացանք: Ես էլ ամենամրսած տերևները հավաքեցի, բերի տաք սենյակը, մեղք են, չէ՞»: Աղջիկս ինը տարեկան է և հավատում է, որ տերևները նույնպես խոսել գիտեն և իրեն ասել են այդ բառերը: Կամ գուցե իրոք կա այդպիսի սքանչելի լեզու՝ տերևերեն, և աղջիկս գիտի այդ լեզուն: Առայժմ՝ գիտի: Երբ մեծանա, կմոռանա երևի:
…Իսկ ձոր իջնելիս ես նորից տեսա Մարիամիկին: Մեր դասարանի ամենասիրուն աղջիկն էր Մարիամիկը, հիմա էլ գեղեցիկ է: Բոլոր այս տարիներին, երբ էլ գյուղ եմ եկել, համարյա միշտ հանդիպել եմ նրան. պատահականություն է, թե ինչ, չգիտեմ: «Դեռ չե՞ս սիրահարվել», ամեն անգամ հարցրել եմ նրան:
Տարիներ շարունակ նույն պատասխանն էր տալիս.
— Ո՞վ կա, որ ում սիրես…
Վերջին երկու-երեք տարում իմ հարցն արդեն փոխվել է.
— Դեռ չե՞ս պսակվել:
Այս անգամ էլ, մեքենաբար, ասացի նույն բառերը: Մարիամիկը ոչինչ չասաց, ինձ նայեց անսովոր տխուր մի հայացքով: Միշտ նա պատասխանում էր կծու մի նախադասությամբ, հիմա ոչինչ չասաց: Ես տեսա, որ նրա ճակատին, կոպերի տակ կնճիռներ կան, իսկ մազերն անփույթ թափված են ուսերին. Մարիամիկը չսանրվա՞ծ…
— Ի՞նչ է պատահել, Մարիամիկ:
— Ոչինչ,- կամաց ասաց նա,- ոչինչ, ամենավատն այն է, որ մարդու հետ այլևս ոչինչ չի պատահում…
Ես հիմա չեմ հիշում, թե ուրիշ ինչի մասին խոսեցինք: Բաժանվեցինք սառը, օտարների պես, նա տխուր էր: Ես հիմա նայում եմ մեր ձորին, որ տերևների գերեզմանատուն է դարձել ու մտածում Մարիամի մասին: Ինչո՞ւ նրան չսիրեց ոչ ոք: Չէ՞ որ նա գեղեցիկ էր, նույնիսկ հիմա էլ գեղեցիկ է: Եվ ինչո՞ւ ինքը չսիրեց… Ինչո՞ւ: Ձորը խշշում է, երևի միայն նա գիտի պատասխանը, իսկ ես չգիտեմ ձորերեն: Աղջիկս լիներ, կհարցներ ձորին, և ձորը, երևի, կպատասխաներ… Հիշում եմ նամակի աղջկան: Ես ի՞նչ կարող էի քեզ պատասխանել, սիրելի, տխուր աղջիկ: Գուցե պարզապես գրե՞մ ինչպես եղել է, ու թող մարդիկ փոքր-ինչ տխրեն քո սիրո պատմությամբ: Ի՞նչ իմանաս, գուցե կկարդա նաև նա՝ դիմակահանդեսի քո տղան: Երևի ամեն մարդ ունի կամ պետք է որ ունենա իր տերևերենը: Եթե նա դեռ չի մոռացել այդ լեզուն, ինքը կգտնի քեզ: Իսկ եթե չգիտի տերևերեն, ես ինչո՞վ օգնեմ…
Չգիտեմ երբ, չգիտեմ որտեղ՝ արևելյան մի երգ եմ լսել: Մեղեդին վաղուց եմ մոռացել, իսկ բառերը հիշում եմ մոտավորապես. «Անձրևը ջերմ է ու վարար,անձրևը թափվում է և այգու վրա, որ կարոտ է ջրի, և ժայռերի, որոնց ինչին է պետք անձրևը: Սերն էլ այցի է գալիս և նրան, ում կսիրեն, և նրան, ում չեն սիրի երբեք, երբեք»:
Չգիտեմ՝ ինչու եմ հիշում այդ երգը:
Մարիամիկ, Մարիամիկ… Ես նորից տեսնում եմ մեր դասարանի գեղեցկուհուն, և նա կրկին տասնյոթ-տասնութ տարեկան է՝ բոցի պես խլրտուն, տաք ու ցանկալի:
Տարօրինակ է աշխարհը:
…Իսկ նամակի աղջկա համար միայն մի բան կարող եմ անել. այս պատմվածքին դնում եմ նրա խնդրած վերնագիրը: (Հիշում եմ, հեռախոսային մեր զրույցի վերջում նա անսպասելիորեն հարցրեց. «Իսկ դուք, օրինակ, կսիրեի՞ք տգեղ աղջկա…»: Այն ժամանակ ես կարկամեցի: Հիմա՞… Չգիտեմ):